En Çok Kullanılan Elektrik Terimleri ve Anlamları

Her disiplinde olduğu gibi elektriğin de kendine özgü bazı terimleri bulunur. Elektrik terimlerini ve anlamlarını öğrenerek günlük hayatın büyük bir parçası olan elektriğin nasıl oluştuğunu anlayabilirsiniz.

Temel Elektrik Terimleri Nelerdir?

Yaygın kullanıma sahip elektrik terimleri: 

• AC

Alternatif akım, İngilizcesi alternating current olduğu için AC kısaltması ile bilinir. Elektrik; evlere alternatif akım olarak ulaşır ve buzdolabı, çamaşır makinesi, bulaşık makinesi gibi pek çok ev eşyası alternatif akımı kullanarak çalışır.

• Akım

Elektrik yüklerinin belirli bir doğrultuda hareket etmesi ile meydana gelir. Bir devrede bir saniyede akan yük miktarı olarak da açıklanabilir. Bir kaynağın pozitif yönünden çıkarak negatif yönüne doğru bir hareket söz konusudur. Bu bağlamda elektron akış yönünün akım yönünün tersinde olması gerekir. Elektrik yüklerinin akış hızı zamana göre değiştiğinde akımın değeri de değişir.

Akım, yön ve şiddetinin zamana göre değişmesine göre alternatif akım ve doğru akım olarak ayrılır. I harfi ile gösterilen akımın birimi amperdir.

Formülü ise şu şekildedir:

I = Q / t 

Bu formülde I akımı, Q elektrik yükünü, t ise yükün akış zamanını belirtir.

• Alternatif Akım

Alternatif akım; yönü ve şiddeti zamana bağlı olarak düzenli şekilde değişebilen akımdır. Bir akımın alternatif akım olması için çift yönlü elektrik yüklerinin geçiş süresinin ve miktarının aynı olması gerekir. Genellikle yüksek güce sahip olan makinelerde ve büyük devrelerde kullanılır. 

• Amper

Amper, elektrikte akımın şiddetini ya da birim zamanda düzenekten geçen elektrik yükünü belirten birimdir. A harfi ile belirtilir. Elektrik devrelerinde genellikle amperin 1.000 katı olan kiloamper ve amper ölçü birimleri kullanılsa da elektronik devrelerinde bir amperin milyonda biri olan mikroamper ve binde biri olan miliamper gibi daha küçük birimler kullanılır.

Amper, elektrik yükünün birim zamana bölünmesiyle hesaplanır. 220 watt’lık bir devreden 1 amper geçer. Bu devrenin gerilim değeri de 220 volt’tur. 

İlginizi Çekebilir

Amper Nedir? Neyin Birimidir?

• Ampermetre

Elektrik devresinden geçen akımın şiddetini ölçmeye yarayan alettir. Aletin ölçüm için devrede akımın geçtiği yere seri bağlanması gerekir.

İç direnci 0-1 Ω arasında çok küçük olan ampermetrelerde az sipirli (bobin tellerinin sarım sayısı) ve kalın bobinler kullanılır.

Alet direncinin büyük olması durumunda elektrik devresinde toplam direnç artış gösterir ve devre çalışmaz. 

İç direnci küçük olan ampermetrenin devreye paralel bağlanması ise kısa devreye neden olur. 

Üzerinden yüksek miktarda akım geçen ve bunu kaldıramayan alet nedeniyle devre hasar alır ya da yanar.

• Anahtar (Şalter)

Anahtar; bir elektrik devresinde elektrik akımının geçmesine izin veren veya geçmesine engel olan devre mekanizmasıdır. Devreyi açıp kapatmak için kullanılır.

• Avometre

Avometre; bir elektrik düzeneğinde direncin, akımın ve gerilimin ölçülmesine yarayan alettir. Aletin ismi; amper, volt ve Ohm terimlerinin baş harflerinden gelir. Çok amaçlı kullanıma uygun olduğu için multimetre olarak da adlandırılır.

Avometrelerle doğru akım, alternatif akım ve direnç ölçümleri için seçilen ayarlar değişiklik gösterir. Akım ölçümü sırasında devreye seri bağlanan aletler, gerilim ölçümü sırasında paralel bağlanır. Direnç ölçümünde ise avometre elektrik devresinin iki ucuna takılır.

Avometreler, dijital ve analog olmak üzere ikiye ayrılır. Analog avometrelerde ölçüm ve okuma işlemleri için tek bir skala bulunur. Dijital avometreler ise LCD ekranlara sahip olduğu için ölçümlerin okunmasını kolaylaştırır.

Bu aletlerle ölçüm yapılması için komülatör kademesi ve büyüklük gibi parametrelere uygun olarak prob bağlantılarının seçilmesi gerekir. Bu iki aletin özellikleri ve kullanım şekli farklı olsa da ölçüm aynı yöntemle gerçekleşir.

• Bobin

İletken elektrik tellerinin sarmal bir şekilde nüve adı verilen gerece sarılması ile elde edilen devre mekanizmasıdır. Teller, üst üste ya da yan yana sarılabilir. Sipir ise bu tellerin her bir sarımını ifade eder. Bobinlerin demir nüveli, hava nüveli ve ayarlı gibi farklı çeşitleri bulunur. 

Bobine alternatif akım uygulandığında akım değişime direnç gösterir. Endüktans olarak adlandırılan bu direncin birimi Henry, simgesi ise H’dir. Tellerin sarıldığı nüvenin cinsi, sipir sayısı ve bobin kesiti endüktansın belirlenmesinde dikkate alınan değerlerdir.

• DC

Doğru akım; İngilizcesi direct current olduğu için DC kısaltması ile bilinir. Zamana bağlı olarak yönü ve şiddeti değişmediğinden elektrik devrelerinde kullanılır. Piller evlerde kullanılan doğru akım kaynağıdır.

• Dinamik Elektrik

Dinamik veya hareketli elektrik; farklı yüklere sahip olan iki cisim arasında gerçekleşen elektron akışı anlamına gelir. 

• Direnç

Direnç; herhangi bir güç uygulandığında elektrik akımına karşı gösterilen mukavemet anlamına gelir.

Birimi Ohm olan direnç, R harfi ile belirtilir. Bir elektrik devresine ardışık şekilde seri bağlanabildiği gibi paralel ya da karışık da bağlanabilir. Direncin tek bir devreye hem paralel hem de seri bağlanması karışık bağlantı olarak adlandırılır.

Direnç; sabit  ayarlı  ve ortam etkili direnç olmak üzere farklı çeşitlere ayrılır. Değeri değişmeyen sabit dirençler yüksek hassasiyete sahiptir. Ayarlı dirençte ise direnç değerinin manuel ayarlanması mümkündür.

Ortam etkili direnç; elektrik devresinin bulunduğu ortamdaki ısı ve ışık gibi çevresel faktörlerden etkilenir. Bu nedenle direncin değeri değişebilir. 

• Doğru Akım

Zamana bağlı yönü değişmeyen, ancak şiddeti değişebilen akımdır. Şiddetine göre düzgün doğru akım ve değişken doğru akım olarak ikiye ayrılır. Düzgün doğru akım, zamana bağlı olarak yönün ya da şiddetin değişmediği akım türüdür. Değişken doğru akım ise yönü değişmese de şiddeti zamana göre değişen akımdır.

• Duy

Bir devrede ampulün takılarak sabit kalmasını sağlayan ve yivli bir yuvaya sahip olan elektrik devresi elemanıdır.

• Elektrik Potansiyeli

Potansiyel; bir elektrik devresindeki herhangi bir noktanın ya da ucun sahip olduğu elektrik yükü anlamına gelir. Elektrik yüklü olan her cisim belli miktarda potansiyele sahiptir. Bu cisimler, elektrik potansiyeline göre çevresine elektrik alanı uygular.

• Elektrik Yükü

Bir cisim, elektrik yüklü herhangi bir cisme yaklaştığında açığa çıkan güçten etkilenir. Bu etki, elektrik yükü olarak adlandırılır ve negatif (-) ya da pozitif (+) olabilir. Birimi Coulomb olan elektrik yükü, Q harfi ile belirtilir. Yük birimi olan Coulomb ise C harfi ile gösterilir. 624x10¹⁶ adet elektron ya da proton yükünün olması durumunda bir cisimde 1 C’lik elektrik yükü oluşabilir.

Elektrik yükü bulunmayan ancak pozitif ve negatif parçacıklar taşıyan bir cisimde artı ve eksiler dengededir. Pozitif yüklü bir cisme yaklaştırılan bu cisimde elektronlar eksikse cisim pozitif yüklenirken, elektronlar fazlaysa negatif yüklenir. Elektriksel yüklerin birbirini itmesi ya da çekmesi, Coulomb kanunu ile açıklanır.

• Faz

Alternatif akımda, nötr olarak da bilinen yüksüz uçların yanı sıra akımın geçtiği bir uç daha bulunur. Bu uç, faz olarak adlandırılır. Doğru akımdan farklı olarak bu düzeneklerde artı ve eksi uç bulunmaz. Evlerde kullanılan tek fazlı 220 V alternatif akım monofaz olarak adlandırılır. Dükkan ve sanayilerde ise trifaze olarak adlandırılan yüksek gerilime sahip elektrik kullanılır.

• Gerilim

Kapalı bir elektrik devresinde alıcı uçlar arasında bulunan ve elektrik yükünün bu uçlar arasından geçmesini sağlayan potansiyel fark, gerilim olarak adlandırılır. Alternatör, pil, dinamo ya da akü gibi elektrik enerjisi kaynaklarından elde edilir. AC ve DC gibi çeşitleri bulunan ve birimi volt olan gerilim, U harfi ile gösterilir. 

Herhangi bir devredeki her noktada gerilim farklı olabilir. Devredeki bir nokta yüke yaklaştıkça gerilim artarken, uzaklaştıkça gerilim azalır. Bu anlamda yüke yakın olan uçlarda potansiyel fark daha yüksektir. 

İlginizi Çekebilir

Volt Nedir? Volt Neyin Birimidir?

• İletken

Son yörüngesinde 3 veya daha az elektrona sahip olan atomların bulunduğu cisimlere iletken adı verilir. Direncin tam tersi olan iletkenlik, kısaca taşıyan ya da geçiren anlamlarına gelir.

Birimi Siemens olan iletkenliğin formülü şu şekildedir:

1 / R

Bu formüle göre direnci 1 Ohm olan bir cismin iletkenliği 1 S’dir.

• Jeneratör

Jeneratör; mekanik enerjiyi elektrik enerjisine çeviren elektromekanik bir alettir. Kesinti durumunda elektrik üretimi için kullanılır. İlk jeneratör 1831 yılında Faraday’ın yaptığı bir deneyde bulunmuştur.

Jeneratör hakkında daha detaylı bilgi için Jeneratör Nedir? Jeneratörlerin Çalışma Mantığı ve Elektrik Üretimi yazımızı inceleyebilirsiniz.

• Kaçak Akım (Elektrik Kaçağı)

Kaçak akım; yalıtımın düzgün yapılmaması durumunda gerilime sahip olan iletken bir cismin bir gövdeye temas etmesi sonucunda toprağa iletilen akımdır. Evdeki prizlerde elektrik kaçağı olup olmadığı elektrik kaleminin priz yuvasına dokundurulması ile anlaşılabilir.

• Kısa Devre

Bir elektrik devresinde bulunan farklı gerilime sahip iki noktanın birbirine temas etmesi kısa devreye sebep olur. Kısa devre sonucunda empedans değeri (elektrik devresinin akıma karşı gösterdiği direnç) düşük olan yeni bir devre oluşur. Bu da akımın olduğu noktalardan kısa devrenin olduğu noktaya yüksek miktarda akımın gelmesi anlamına gelir. Üç faz kısa devre, iki faz toprak kısa devre, faz toprak kısa devre gibi çeşitleri bulunur.

• Kondansatör veya Kapasitör

Kondansatör ya da kapasitör, metal tabakalar arasına yalıtkan bir cisim yerleştirilerek oluşturulan elektrik devresi elemanlarından biridir. Elektrik enerjisini depolamak amacıyla kullanılır. Kapasitörler, elektriksel yükün depolanmasını sağlayan elektronların kutuplaşmasından yararlanır. 

• Kontaktör

Uzaktan kontrol edilerek elektrik devrelerinin açılıp kapanmasını sağlayan güçlü elektromanyetik anahtarlardır. Bir kontaktör; palet, elektromıknatıs ve kontaklardan meydana gelir. 

• Ohm

Direnç birimi olan Ohm, Ω simgesi ile belirtilir. Bu birimin üst katları megaohm (MΩ) ve kiloohm (KΩ)’dur. 

İlginizi Çekebilir

Ohm Nedir? Neyin Birimidir?

• Ohmmetre

Bir elektrik devresinin direncini ölçmeye yarayan alet ohmmetre olarak adlandırılır. Bir ohmmetre; ampermetre, direnç ve enerji kaynağı olarak pilden oluşur. Bazı aletlerde, çalışmayı sağlayan bir buton da yer alır. Aletin içinde bulunan alternatif akım kaynağı, herhangi bir güç kaynağı olmadan da ohmmetre’nin ölçüm yapabilmesini sağlar.

Ancak pil ya da pil dışında herhangi bir kaynak olmadan ohmmetre’nin çalışması mümkün değildir. Aletin ölçüm yapabilmesi içinde elektrik devresindeki enerjinin kesilmesi gerekir. 

• Paratoner (Yıldırım Savar)

Gelen yıldırımın ışık, ısı, basınç, ses, elektromanyetik gibi yıkıcı etkilerinden binaları korumak amacıyla kullanılan alettir. Paratonerin bir ucu binanın üzerinde diğer ucu toprağa gömülü olarak bulur. Binanın en yüksek tepesi olan paratonere çarpan yıldırım doğrudan toprağa iletilir.

Paratoner Nedir? Nasıl Çalışır? Paratoner'in Hayati Önemi başlıklı yazımızı da inceleyerek, paratonerin önemini ve çalışma mantığını detayları ile okuyabilirsiniz.

• Röle

Yüksek güce sahip olan bir alıcıyı düşük değere sahip bir akım ile çalıştırmak için kullanılan elektrik devre elemanıdır. Tek kontaklı, 5 kontaklı, 10 kontaklı gibi farklı çeşitleri mevcuttur. Kontak, bobin, palet, nüve ve yay parçalarından oluşur.

• Sigorta

İçinden elektrik akımı geçen aktif hatları ve elektrik devrelerini korumak amacıyla kullanılan devre elemanıdır. Sigorta sayesinde hatlarda kısa devre ya da aşırı yük gibi durumların oluşması engellenir.

Aynı zamanda kullanıcılar da elektrik çarpasına karşı korunur. Devrelere seri bağlanan sigorta, yüksek miktarda akım geçmesi durumunda elektrik devresinin açılmasını sağlar. Bıçaklı, otomatik, cam, buşon sigorta ve yüksek gerilim sigortaları farklı alanlarda kullanılan sigorta çeşitleridir 

• Statik Elektrik

Durgun ya da hareket etmeyen elektrik olarak da adlandırılan statik elektrik, durgun yüklerin oluşturduğu elektrik anlamına gelir. Herhangi bir hareket ya da akıştan söz etmek mümkün olmasa da statik elektrik yüküne sahip olan cisimler zıt yüklü cisimleri itebilir ya da çekebilir. Statil elektrik iki iletken ya da yalıtkan maddenin birbiri ile teması veya sürtünmesi ile oluşur.

• Topraklama

Bir cismin gerilime sahip olmayan metal bölümlerinin iletken bir madde yardımıyla toprağa entegre edilmesidir. Topraklamanın amacı, aşırı yük gibi durumlarda elektrik akımı geçen devreleri kullanan canlıların daha az hasar almasını ve devrenin çalışmaya devam etmesini sağlamaktır. 

Topraklama ile ilgili tüm bilgileri Elektrik Topraklaması Nedir? başlıklı yazımızda bulabilirsiniz.

• Trafo

Transformatör olarak da bilinen trafolar, elektromanyetik yardımı ile devreler arasında enerji akışını sağlar. Akım ve gerilim değerlerini yükseltebilir ya da alçaltabilir. Trafolar elektrik hatlarındaki gerilim düşüşlerini ve güç kaybını önlemek amacıyla kullanılır. Gücü sabit tutatak elektrik kayıplarının azalmasına yardımcı olur.

• Volt

Volt; potansiyel fark olarak da adlandırılan gerilim birimidir. V harfi ile gösterilir. İçinden 1 A akım geçen ve 1 Ohm dirence sahip olan bir devrede gerilim 1 V’dir.

• Voltmetre

Bir elektrik devresinde potansiyel farkı veya gerilimi ölçmeye yarar.. Elektrik devresinde, alıcılar arasında potansiyel fark, V ile gösterilen voltmetre ile ölçülür. İç direnci yüksek olan voltmetreler, devreye paralel bağlanır. İç direncin küçük olması nedeniyle kısa devre meydana gelebilir. Direncin yükselmesi amacıyla bu aletlerde bobinlerin sipirli ve ince telli olmasına dikkat edilir. 

Paralel bağlanması gereken voltmetrenin devreye seri bağlanması nedeniyle direnç yüksek oranda artış gösterir. Bu da akımın devreden geçmemesine ya da çok az geçmesine ve devrenin çalışmamasına neden olur.

• Watt

Güç birimi olan Watt, W harfi ile belirtilir. İçinden 1 A şiddetinde akım geçen ve 1 V gerilime sahip olan bir devrede güç 1 W’dur.

Formülü şu şekildedir:

Güç (Watt) = Akım (Amper) x Gerilim (Volt)

İlginizi Çekebilir

Watt Nedir? Watt Formülü ile Nasıl Hesaplanır?

• Yalıtkan

Elektrik yükü serbestçe akamadığı için elektrik akımını iletmeyen maddelere yalıtkan denir. Son yörüngesinde 5 veya daha az elektrona sahip olan atomların bulunduğu cisimler yalıtkan özelliktedir. Yalıtkanlığın artması için atomların son yörüngesindeki elektron miktarının artması gerekir. Bu cisimler elektrik kaçaklarını ve akımın canlılara zarar vermesini önlemek amacıyla kullanılır.

Blog içeriklerimizden elektrik hakkında daha fazla bilgi edinebilirsiniz. Elektrik terimlerinden hangilerini ilk kez bu yazıda okudunuz? Yorumlarınızı bekliyoruz.